Als er iemand veel te danken heeft aan onderwijs in het algemeen en zijn middelbare school in het bijzonder, dan ben ik het wel. Geboren in een bescheiden milieu, uit verstandige ouders die zelf niet veel opleiding hebben genoten, maar die wel de waarde ervan voor hun kinderen volop inzagen en in elk geval hun oudste zoon zodanig hebben gestimuleerd dat hij de eerste in de hele familie was (vaders- én moederskant) die een academische opleiding afrondde, en bovendien er alle begrip voor hadden dat ik een richting koos in de ‘carrière-arme’ Schone Letteren.

De moeder had mijn verzotheid op lezen en geschiedenis vroeg in de gaten en deze materieel gestimuleerd door de boeken te kopen die mij interesseerden of zouden kunnen interesseren. Daarnaast had deze arbeiderszoon het geluk terecht te komen op een school voor havo-vwo in Maastricht met nog enkele resterende elitaire trekjes, genoemd naar onze oerdichter Hen(d)ric van Veldeke. Daar heb ik dus veel aan te danken gehad. Men onderschat mogelijk vaak de “emanciperende” kracht die (goed) onderwijs kan hebben, en de belangrijke rol die leraren daarin spelen.

Literatuuronderwijs is ook het aandragen van het (voor de leerling) niet-vanzelfsprekende, het vormen en uitbreiden van de eigen horizon. Literatuuronderwijs leeft vooral van inspirerende voorbeelden, veel verschillende voorbeelden, waarmee je niet vroeg genoeg kennis kunt maken.

Niet alleen werd in de tweede klas van het atheneum de kiem ontgonnen van de al aanwezige gevoeligheid voor en interesse in poëzie en geschiedenis, door de speelse maar vrij grondige behandeling van verhaal- en poëziegenres en van de beschikbare literaire ‘trukendoos’.

Niet alleen had ik het geluk in klas 4, 5 en 6 les te krijgen van drie verschillende doch allen zeer kundige en bevlogen docenten Nederlands, die mij o.a. enthousiast maakten over Hooft en Vondel en alles wat erna kwam.

Niet alleen werden ook bij Engels en Duits de respectievelijke literatuurgeschiedenissen eveneens vrij uitgebreid behandeld, met veel voorbeelden uit alle perioden, waar mijn liefde voor het werk van Thomas Mann, Joseph Roth, Thomas Hardy en T.S. Eliot haar oorsprong heeft.

Nee, ook de bevlogen en bij vlagen deskundige leraar Frans heeft daarbij een rol gespeeld. Hij maakte gedichten uit middeleeuwen en vroege renaissance voor mij levend: Villon, Du Bellay, Ronsard. Daaraan terugdenkend, en mij afvragend wat mijn kinderen momenteel op school leren, viel mij de bekende terugkerende stokregel uit de Ballade du temps jadis in: “Mais ou sont les neiges d’antan?” (maar waar is de sneeuw van weleer?). Natuurlijk hebben oude en ouder wordende mannen altijd ongelijk in hun pessimisme en melancholie. Maar toch, want ik weet het eenvoudigweg niet: Wat is er over van het literatuuronderwijs van toen (dat al een ‘verslechtering’ heette te zijn ten opzichte van nog eerdere periodes)? Zelfde vraag voor het ideaal van de Bildung, de vorming die studie diende op te leveren?

De optimist in mij antwoordt dan altijd: “Ja, dat bestaat nog steeds, maar dan anders dan je gewend bent. Hou eens op met dat idealiseren van de situatie in je eigen jonge jaren, zoals veel van die andere zeurpieten. Er komen nog steeds jonge mensen van de middelbare school met een bovengemiddelde kennis van en affiniteit met literatuur.”

En toch: waar is die sneeuw van weleer? Ik sprak drie jaar geleden nog een van de hierboven genoemde inspirerende leraren Nederlands. Na zijn pensioen gaf hij, vanwege het tekort aan eerstegraads leraren voor het vak Nederlands, nog steeds lessen literatuur op school, met onverminderd enthousiasme. Ook hij was op bepaalde terreinen iets pessimistischer geworden: de lichte ironie van Carmiggelt wordt niet meer begrepen, Vestdijk is definitief een no go area geworden en Couperus, ach…

Ou est la tres sage Helloïs,
Pour qui chastré fut et puis moyne
Pierre Esbaillart a Saint Denis?
Pour son amour ot ceste essoyne.
Semblablement, ou est la royne
Qui commanda que Buridan
Fust geté en ung sac en Saine?
Mais ou sont les neiges d’antan?

De hier geciteerde strofe is de tweede uit de ballade. Vol melancholie vraagt de dichter zich af: Waar zijn ze gebleven, die schitterende dames uit vroeger tijden, toen ze nog krachtig en mooi waren? Waar is de schone Flora, de mooie Thaïs, of de even mooie als wijze Heloïse, die Esbaillart (= Abelard) zijn mannelijkheid kostte? Opvallend in de tweede strofe zijn de gevaarlijke vrouwen, die mannen naar de ondergang leidden. In de derde strofe komt ook een tragische heldin als Jeanne d’Arc voorbij, “Qu’Englois brulerent a Rouan” (die door de Engelsen verbrand werd te Rouen), maar die een toonbeeld van strijdlust en jeugd was. Waar zijn zij allemaal?

Waarvoor dient deze opsomming dan? Om te treuren over het feit dat zij er niet meer zijn. Dat er niet meer zulke vrouwen zijn. Villon probeerde hier overigens geen feministisch of anti-feministisch pamflet te poneren, hij schreef een vergelijkbare ballade over de seigneurs du temps jadis. Het is in feite een algemenere treurzang op de verloren tijd (de “temps jadis”), geen onbekend thema in de Franse literatuur.

Dat ik dit weet, dat ik dit gedicht van Villon zowat kan dromen (en het om de zoveel jaren omhoog borrelt), dat ik over zijn bijzondere levensloop weet, dat ik de dichters van de Pléiade herken en (met enige inspanning) goed kan lezen –  dat allemaal heeft te maken met het voorrecht van het goede onderwijs dat ik mocht genieten, en met les bons professeurs du temps jadis.

Toen ik vanochtend langs buurtcentrum De Romein (in de Maastrichtse buitenwijk Pottenberg) reed, kwam plots vanzelf een oude herinnering boven. Voor zover ik me kan herinneren ben ik in mijn leven maar één keer in dat buurtcentrum geweest, eind jaren zeventig. Het was op typerende manier ingericht, zoals je van buurtcentra kunt verwachten. Het was er druk. Het zal er ook rokerig zijn geweest, want het was ver vóór de wetgeving die roken in dat soort gelegenheden aan banden legt. Hoe oud was ik? Ik weet het niet meer precies, ergens tussen 6 en 9 jaar, het was wellicht nog vóór mijn eerste communie.

In genoemde wijk zat ik op judo, een heel verstandige keuze van mijn ouders om ook het lichaam bij dat hoofd zich wat te laten ontwikkelen en mijn zachte karakter wat vechtlust bij te brengen – men heeft zijn best gedaan. Ik meen dat het in het kader van het naderende sinterklaasfeest was dat er een soort bingo werd gehouden, “kienen” zoals ze dat bij ons noemden. In De Romein, samen met mijn moeder.

Wat ik me herinner is een lange middag, met toenemende wanhoop, want we wonnen maar niks. Nu is het natuurlijk helemaal niet vanzelfsprekend dat je, als je aan een bingo meedoet, ook iets wint, maar op de een of andere manier ga je daar als kind wel van uit. Ik wel, in elk geval geboren als optimist.

Al was het maar een klein prijsje… De middag duurde maar, en geen rijtje of kaart kwam vol.

Toen (tegen 5 uur?) was het tijd voor de laatste ronde: de hoofdprijs van de middag, een klokradio –zo eentje nog van vóór het digitale tijdperk, met mechanische getalletjes, “klapcijfers” die versprongen via een draaimechanisme, ongeveer zoals hieronder afgebeeld, maar dan in zwart, en inderdaad van Audio Sonic, als ik me goed herinner.

Kun je je enige voorstelling maken dat juist ik dit fantastische ding won? En wat voor een roes dat op dat moment veroorzaakte? Ik wist niet wat mij gebeurde, toen het winnende cijfer viel. Niet alleen vanwege het ding zelf dat je wint, maar ik had de hoofdprijs gewonnen! Die dingen kunnen dus toch gebeuren in je leven. En iedereen was er getuige van. Ik vermoed dat mensen gezien hebben hoe een verlegen glimlach zich onvermijdelijk verbreedde tot een grote smile. Ik ken die, half onderdrukte, beweging van de mondhoeken van mijzelf, in noordoostelijke en noordwestelijke richting.

Ik besef nu dat dat een heel gelukkig moment was, zo’n moment dat de wereld klopt (of met een passende metafoor in eigen dialect: “tot alles riechteg tik”), dat dingen lopen zoals ze moeten lopen, samen met je moeder. Een moment dat vertrouwen gaf voor de toekomst – al moet ik wel bekennen dat deze ene overwinning me nooit verleid heeft tot een carrière in kienen of gokken of welk kansspel ook. Eén keer zó een geluk leek me wel genoeg in een leven, en ik had nu eenmaal vroeg gepiekt.

Jarenlang heeft de klokradio op mijn nachtkastje naast het bed gestaan. Ik leerde het verschil tussen FM (op het apparaat zelf naar het Duits UKW genoemd) en AM (MW), en verkende de wereld met mijn oren.

De nostalgie-paradox: je kijkt met warme gevoelens terug naar een verleden dat er niet meer is (en misschien wel nooit zo was), maar die gevoelens krijg je alleen doordat alles voortdurend verandert. Zonder verandering heeft nostalgie geen enkele bestaansgrond. Je zou soms terugwillen naar “toen”, maar als dat gelijk zou zijn aan “nu”, was er niks om met Sehnsucht naar terug te verlangen.

Daarom hebben “reactionairen”, mensen die de situatie van vroeger willen herstellen, meestal ongelijk. Ja, het is droevig dat sommige dingen er niet meer zijn. Of dat ze niet meer zijn zoals ze waren. Net zoals mensen. Daarom hebben projecten die een verleden proberen wederop te bouwen, bovenop de ruïnes van het nu, iets belachelijks, omdat het kitsch is. Alsof je probeert een lijk weer op te warmen, in de hoop dat het gaat spreken en bewegen. Het is ook een doodsteek voor de Sehnsucht, die gebaat is bij ruïnes en het gemis.

Het is weer die tijd van het jaar. “NOS radio tourflits!” Met voetbal heb ik niet veel. Ik word pas enthousiast als ons nationale elftal op een WK- of EK-toernooi voorbij de voorrondes is en een kwartfinale of hoger mag spelen. Met wielrennen heb ik zo mogelijk nog minder dan met voetbal, de laatste naam die mij in dit verband iets zegt is Joop Zoetemelk. Ik heb er ook totaal geen verstand van, en het een zal met het ander samenhangen. Ik snap niks van hoe de winnaar wordt bepaald noch van tijdritten, ploegen, knechten en strategieën. Wielrennen is in mijn beleving vooral zo hard mogelijk fietsen en wie als eerste over de finish gaat, is de winnaar – onwetende die ik ben. Over dopingschandalen haal ik mijn schouders op. (Bovendien: waarom mag je wel aan fietsen, hoofdbedekking, kleding etc. sleutelen om ze optimaler te laten presteren, maar niet aan je lichaam en aan wat je dat lichaam te eten geeft?)

En toch. Op het moment dat  ik op radio de tourflits hoor, of onverhoopt een fragment op televisie zie langskomen, dan word ik overvallen door een ronduit euforisch gevoel. Waar komt dat vandaan? Is het omdat ik een zomerkind ben en van de zon houd? De Tour de France keert immers elk jaar terug, en wel in mijn favoriete seizoen: de zomer. Is het de impliciete bevestiging dat de zomer nu definitief begonnen is? De jaargetijden en de bijzonderheden waardoor ze gekenmerkt worden, geven structuur aan wat anders een eindeloze lineaire reeks aan momenten zou zijn. Ligt het misschien ook aan dat cyclische element waarmee we vat krijgen op ons bestaan? (Niet zo relevant terzijde: cyclisch heeft qua tijdsbeleving met cirkelvormigheid en herhaling te maken, maar bij mij ontstaat op moment van schrijven meteen de associatie met “cyclisme”, de uit het Frans ontleende term die, toevallig of niet, wel met de wielersport heeft te maken: “un sport proposant des courses à bicyclette” (uit: Wikipedia). Maar nogmaals: dat terzijde.)

Of heeft het met nog iets anders te maken? Bij mijn motieven moet ik altijd verdacht zijn op een flinke portie “nostalgia” – u kent mij. Behalve dat zomergevoel roept de Tour de France ook het verleden op: de jaren 1971-1982, zondagmiddag bij mijn grootouders aan moederskant, mijn ooms en mijn vader die fanatiek de Tour volgden. Toen mijn oma nog leefde, kwamen alle kinderen en kleinkinderen ook in de zomer elke zondag naar oma en opa, er was (altijd!) volop vlaai, ik speelde met neefjes en nichtjes, en als kind merkte je weinig van de enkele stekeligheden en rivaliteiten tussen volwassenen onderling. Kortom: alles klopte nog, er was veiligheid en harmonie, de wereld was nog (voor mij als kind in elk geval) een onbekommerde plek en er was geruststellende regelmaat. De Tour hoorde daarbij, onlosmakelijk.

In 1982, ik was 11 jaar, overleed mijn zeer geliefde oma (nog vrij jong), enkele jaren later mijn opa. Vanaf toen werd alles anders, geleidelijk maar snel. Een wereld viel in brokken uiteen, het stadsdeel (voormalige dorp en nog steeds dorpse) Heer, waar zij gewoond hadden, lag niet meer op de route, hun huis aan de Demertstraat werd door vreemden bewoond. De achterblijvers bezochten elkaar elk jaar minder, verjaardagsfeestjes werden kaler. Er werd niet meer gezamenlijk geluisterd of gekeken naar de Tour.

Het lijkt onderhand een gezelschapspelletje te worden van doemdenkers, getallenfetisjisten en andere religieuzen om het einde der tijden of het einde van de wereld binnen afzienbare termijn te voorspellen. Onverwachts zijn we het jaar 2000 heelhuids gepasseerd, dus moeten we het waarschijnlijk in een preciezer aanduiding zoeken, tot op de minuut als het kan. Vandaag was weer zo’n moment: 12-12-(20)12, om 12:12 uur. Maar mocht er niks gebeurd zijn, niet getreurd, want natuurlijk moeten we de dagcijfers omdraaien en wordt het nu 21-12-12 (en zou dat dan ook voor de uren en/of minuten gelden?). Het blijft dus afwachten.

Historisch-rekenkundig gezien is het einde der tijden op 12-12-12 alleen al een statistische onwaarschijnlijkheid. Er zit namelijk nogal wat kansberekening en toeval in:

1) de kans dat er een God of anderszins omnipotente macht bestaat;

2) de kans dat Zij/Hij zich bewust van ons is en iets met ons voorheeft;

3) de kans dat Zij/Hij er een einde aan wil maken;

4) de kans dat als Zij/Hij dezelfde tijdrekening hanteert als wij, inclusief onze indeling in uren, maanden, dagen, jaren en eeuwen: de kalender is in de geschiedenis nogal eens bijgesteld, ook ná het jaar nul, van Juliaanse naar Gregoriaanse kalender;

5) de kans dat Zij/Hij een even grote getallenfetisjist is als wij en daarbij voor het gemak het eeuwnummer ’20’ in de datum negeert (of zou in de eeuwigheid der eeuwen dat nu juist niet uitmaken?);

6) de kans dat Zij/Hij christelijk is en de geboorte van Jezus Christus als relevant beginpunt van de tijdrekening neemt;

7) de kans dat Zij/Hij dezelfde rekenfout heeft gemaakt bij de bepaling van genoemd geboortejaar;

…

99) de kans überhaupt op standaard meetfouten / afwijkingen op een grootte van een slordige 4,5 miljard jaar (bestaan van deze planeet): kan Zij/Hij of kunnen wellicht wij er misschien een tikkeltje naast zitten?

“Kortomo: niks aan de handa” (vrij naar Gerard Reve).

De heel toevallige westerse tijdrekening in uren, dagen, maanden en jaren maakt dat ELKE voorspelling op basis van een ‘speciaal’ getal natuurlijk grote onzin is. Als ik verkondig dat de wereld vergaat op een mistige 14 januari 2027, is dat even (on)waar.

Natuurlijk doen wij als mensen (de gevaarlijkste creaties van onze Schepper, die in staat zijn Haar/Hem te ontkennen) er alles aan om de planeet zoniet naar de mallemoer te helpen dan wel er een minder leefbare plaats van te maken. Gelukkig is het een taaie, die planeet, die zich niet zo snel uit zijn baan zal laten brengen. Gelukkig ook dat de mens een redelijk taaie blijkt: t.z.t. zal hij wel weer een ontsnappingsdeurtje hebben gevonden om ook op die halfverpeste planeet het nog een tijdje uit te houden.

Ik voorspel u: het gaat nog wel even duren met dat einde der tijden.